W tej serii artykułów omawiamy powszechne błędy logiczne i staramy się pokazać aspirującym sceptykom, jak je dostrzec i jak ich uniknąć. Tym razem przyjrzymy się bliżej błędom strach na wróble [1] i równia pochyła [2], które często pojawiają się zarówno w debacie publicznej jak i w sprzeczkach domowych. Czasami występują też razem, aby stworzyć niemądrą kombinację braku logicznej argumentacji.

Strach na wróble, jak sama nazwa wskazuje, to fortel polegający na próbie przedstawienia opinii przeciwnika w słaby i kruchy sposób, aby łatwiej ją obalić. Innymi słowy, jest to fałszywe przedstawienie czyjegoś argumentu aby imitował wątłego stracha na wróble.

Przykład stracha na wróble można znaleźć w opinii typowych działaczy antyszczepionkowych, że szczepionki nie są bezpieczne lub że szczepionki powodują autyzm [3]. Zazwyczaj debata toczy się wokół stosowania szczepionek w celu zapobiegania rozprzestrzenianiu się niebezpiecznych i wysoce zakaźnych chorób (takich jak COVID-19 lub polio). Mimo iż szczepionki, podobnie jak wiele leków, mają skutki uboczne, wniosek, że są one niebezpieczne, jest błędny, ponieważ kwestia jest trochę bardziej skomplikowana, a stosowanie szczepionek ma więcej skutków pozytywnych niż negatywnych. Zmiana tematu na rzekome zwiększone ryzyko autyzmu jest również próbą stworzenia łatwiejszego celu dla kontrargumentów. Tym bardziej, że to nieprawda [4].

Carl Sagan, o którym wspominaliśmy w jednym z naszych poprzednich artykułów, opisuje stracha na wróble jako „karykaturowanie pozycji, aby ułatwić atak” i podaje antynaukowy cytat stwierdzający, że „wg naukowców, żywe istoty to dzieło przypadku.” Jednak, jak zauważa Sagan, takie postawienie sprawy „świadomie ignoruje główny darwinowski pogląd, że życie rozwija się zachowując to, co działa, i odrzucając to, co nie działa” [5].

Warto też pamiętać, że w debacie należy jak najszybciej wskazać i obalić stracha na wróble. Jest to ważne dlatego, że jeśli ktoś zostanie zwabiony w pułapkę tego fortelu, to argumentowanie takiemu zastępczemu tematowi może stać się coraz trudniejsze [6].

Podobnie jak strach na wróble, równia pochyła również jest błędem, którego nazwa to metafora. Oznacza ona sytuację, która stopniowo się pogarsza i może doprowadzić do katastrofy – przypuszczalnie u podnóża zbocza. Ten błąd ma też inne, równie metaforyczne nazwy, w tym argument puszki Pandory i domina [7].

Błąd polega na przewidywaniu konsekwencji działania i wyolbrzymianiu ich. Na przykład, przeciwnicy eutanazji czasami używają argumentu równi pochyłej, gdy twierdzą, że zezwolenie na eutanazję doprowadzi do zabijania niewygodnych osób starszych. Argument ten jest błędny z co najmniej dwu powodów. Po pierwsze, jeśli działanie A prowadzi do B, niekoniecznie oznacza to, że B prowadzi do C [7]. Po drugie, istnieje wiele krajów, w których eutanazja jest legalna i gdzie osoby starsze nie są masowo mordowane; stosowane są tam surowe kryteria prawne i medyczne [8].

Carl Sagan podaje nam kolejny przykład równi pochyłej. Sprytnie wykorzystuje ten sam rodzaj błędu, aby pokazać, jak mogą go zastosować dwie strony konfliktu politycznego. Z jednej strony „jeśli pozwolimy na aborcję (…), nie będzie można zapobiec zabiciu w pełni rozwiniętego dziecka”. Z drugiej strony „jeżeli państwo zakazuje aborcji (…) to wkrótce będzie nam mówić, co mamy zrobić z naszym ciałem w chwili poczęcia” [5]. Nietrudno zauważyć, jak takie przesadzone i mylne argumenty mogą zniekształcić jakąkolwiek debatę na temat aborcji.

Jak wspomnieliśmy wcześniej, te dwa błędy logiczne mogą również występować razem. Dzieje się tak na przykład wtedy, gdy ktoś argumentuje, że zwiększenie opieki społecznej prowadzi do komunizmu, a następnie przechodzi do krytyki komunizmu. W tym scenariuszu komunizm to równia pochyła, bo opieka społeczna nie prowadzi do komunizmu, i strach na wróble, bo łatwiej jest atakować komunizm niż prowadzić konstruktywną debatę na temat inicjatyw socjalnych.

Sceptyk powinien zawsze być wyczulony na błędy logiczne, zwłaszcza te obecne w dyskursie politycznym. Strach na wróble i równia pochyła są szczególnie niebezpieczne, ponieważ występują  często i, niestety, są również używane w prywatnych i rodzinnych sporach. Na szczęście, jeśli szybko i pewnie się zareaguje, można ich uniknąć.