W tej serii artykułów omawiamy powszechne błędy logiczne i staramy się poinformować sceptycznego czytelnika, jak je wykryć i jak ich uniknąć. Ten artykuł omawia błąd fałszywej dychotomii, który jest również znany pod wieloma innymi nazwami, np. myślenie czarno-białe, argument albo/albo, fałszywy dylemat, brak środka [5] i inne [6].

Dychotomia to „podział jakiejś całości na dwie różniące się zasadniczo części; też: ta różnica” [1], podczas gdy fałszywa dychotomia to fortel używany do przedstawienia dwóch kontrastujących alternatyw jako pozornie wzajemnie wykluczających się stron danego dylematu. Innymi słowy, zamiast brać pod uwagę aspekty pośrednie, dyskutant odrzuca je na rzecz uproszczenia problemu do fałszywego wyboru albo-albo.

Ludzie żyjący w demokracjach z systemem dwupartyjnym często padają ofiarą tego logicznego błędu. Mówiąc o polityce, zakładają, że jeśli ich rozmówca nie popiera jednej z dwóch głównych partii, np. Partii Pracy w Wielkiej Brytanii, to musi być zwolennikiem Partii Konserwatywnej. Tak nie jest – osoba, o której mowa, może być zwolennikiem zielonych aktywistów, być fanatycznym anarchistą lub w ogóle nie interesować się polityką. Polski czytelnik może też pomyśleć o konflikcie PO / PiS.

Przykład tego błędu można znaleźć również w angielskim powiedzeniu: „Jeśli nie jesteś częścią rozwiązania, jesteś częścią problemu” [5]. Niektórzy mogą nie być świadomi żadnego problemu lub mieć do niego neutralne podejście. Ktoś inny mógłby pomyśleć, że wspomniany problem ma pozytywne skutki uboczne i nie wymaga rozwiązania. Mogą też być osoby, które nie czują się wystarczająco poinformowane, aby zająć stanowisko. Innymi słowy, istnieją inne możliwości niż nadmierne uproszczenie.

Błąd albo-albo pojawia oczywiście się w polityce i propagandzie. Posłużył się nim Prezydent George W. Bush w swoim Prezydenckim Przemówieniu do Kongresu USA 21.09.2001 po zamachu z 11 września 2001: „Albo jesteście z nami, albo z terrorystami” [2]. Ten amerykocentryzm [3] nie bierze pod uwagę miliardów ludzi z własnymi poważnymi problemami, które występują w każdym z pozostałych prawie 200 krajów świata [4].

Czarno-biały typ myślenia może być powiązany z kilkoma zaburzeniami psychicznymi. Rozszczepienie, jak nazywa się to również w psychologii [7], jest sposobem myślenia w kategoriach absolutnych, który uniemożliwia człowiekowi „widzenie życia takim, jakie jest naprawdę: złożone, niepewne i ciągle zmieniające się” [10]. Rozszczepienie często jest wyrażone w języku i manifestuje się skrajnym słownictwem [11], np. słowami zawsze lub nigdy [12]. Czarno-białe myślenie może być objawem narcystycznego zaburzenia osobowości [7], zaburzenia osobowości typu borderline [8, 9] lub innych schorzeń [10]*.

Ludzie czasami radzą sobie z rzeczywistością za pomocą szybkich i uproszczonych osądów. Może się zatem wydawać, że uniknięcie błędów logicznych jest prawie niemożliwe. W końcu wielu z nas dość wcześnie zostaje wprowadzonych w fałszywą dychotomię – „Załóż czapkę, bo się przeziębisz!”; prawdopodobnie nie [13]. Mimo to, choć może to być trudne, należy pamiętać, że dylematy są złożone i rzadko ograniczają się do dwóch przeciwieństw.

*Nie jest to artykuł medyczny, a jego celem nie jest diagnozowanie schorzeń, tylko informowanie o błędach logicznych. Zaburzenia psychiczne powinny być diagnozowane, konsultowane i leczone profesjonalnie.