Niniejsza seria artykułów omawia typowe błędy logiczne, a jej celem jest pokazanie czytelnikowi, jak je dostrzec i jak ich uniknąć. W tym artykule omówimy powszechny błąd polegający na myleniu korelacji z przyczynowością. Innymi słowy, zakładaniu, że jedno zdarzenie wynika z drugiego, nawet jeśli taki wniosek jest nieuzasadniony. 

Korelacja to związek między dwiema lub więcej rzeczami, który nie są spowodowane przypadkiem [1]. Kiedy jeden czynnik się zmienia, drugi również ma tendencję do zmiany. W dodatniej korelacji dwie rzeczy prawdopodobnie występują razem (np. im dłużej się uczymy, tym  lepszy wynik na sprawdzianie), podczas gdy w ujemnej korelacji – nie (wyższy poziom stresu może obniżyć produktywność). Z drugiej strony, przyczynowość to związek przyczynowo-skutkowy. Jedna rzecz bezpośrednio prowadzi do drugiej; zdarzenie powoduje konsekwencję.

Argument fałszywej przyczyny, znany również w swojej łacińskiej formie – non causa pro causa – utożsamia przyczynę jednego zjawiska z drugim tam, gdzie relacja ma inny charakter [2]. Na przykład, czytelnik podatny na błędy może natknąć się na artykuł „Badania sugerują, że osoby homoseksualne zdobywają najwyższe stopnie naukowe” i łatwo dojść do fałszywego wniosku, że wykształcenie zmienia orientację seksualną studentów [3]. Jest to jednak tylko korelacja i działają tu inne czynniki. Istnieje na przykład hipoteza, że „homoseksualiści reagują na homofobię poprzez nadmierną rekompensatę w dziedzinach związanych z osiągnięciami, takich jak edukacja” [3].

Inna powszechna wersja tego błędu nazywa się post hoc ergo propter hoc („po tym, więc było przez to spowodowane”) i myli sekwencję zdarzeń z przyczynowością. Carl Sagan, sceptyk i popularyzator nauki, którego sylwetka pojawiła się już w jednym z naszych poprzednich artykułów, podaje zabawny przykład w swoim przewodniku obrony przed nonsensem, zwanym zestawem do wykrywania ściemy: „Zanim kobiety otrzymały prawa wyborcze, nie było broni jądrowej” [4]. Takie stwierdzenie może sugerować związek przyczynowy dla czytelnika niezaznajomionego z logiką, ale nie wyjaśnia nawet, w jaki sposób zdarzenia miałyby być powiązane.

Inny błąd polegający na dostrzeżeniu związku przyczynowego tam, gdzie go nie ma, nazywa się cum hoc, ergo propter hoc („z nim, więc dzięki niemu”). Tym razem błąd implikuje związek przyczynowy między zdarzeniami występującymi w tym samym czasie; na przykład statystyki wykazujące dodatnią korelację między posiadaniem broni a agresywną przestępczością mogą prowadzić do wniosku, że im większa liczba posiadanej broni, tym wyższy wskaźnik brutalnych przestępstw [5]. Jednak „związek przyczynowy może być dokładnie odwrotny” [5]. Może być również prawdą, że ludzie kupują więcej broni, ponieważ boją się brutalnych przestępstw. W rzeczywistości na przemoc z użyciem broni może mieć wpływ prawo do noszenia broni, obecność gangów, nierówności majątkowe, powszechna weryfikacja posiadaczy broni i wiele innych czynników.

Omawiając korelację, warto wspomnieć również o współwystępowaniu, zwanym również współbieżnością lub równoczesnością. Jest to „sytuacja, w której jednocześnie dzieją się dwie lub więcej rzeczy” [6]. W przeciwieństwie do korelacji i związku przyczynowego, to słowo zwykle nie sugeruje związku, a zamiast tego sugeruje zwykły zbieg okoliczności. Witryny tylervigen.com [6] i reddit.com//r/SpuriousCorrelations/ [7] dostarczają wielu zabawnych przykładów zbieżności, jak na przykład zbieżne trendy wskaźników rozwodów i konsumpcji margaryny na mieszkańca.

Błąd fałszywej przyczyny jest niestety dość powszechny w naszej kulturze i nie jest łatwo go wykryć, gdyż ukrywa się na widoku. Widzów piłkarskich nie dziwi fakt, że niemal w każdym meczu są piłkarze, którzy na co dzień spędzają ogromną ilość czasu trenując, a zaraz po zdobyciu bramki przypisują swoje gole bóstwom gestykulując w stronę nieba. Podobnie można obwiniać czarnego kota przechodzącego przez ulicę za spowodowanie nieszczęścia, mimo że nie ma żadnych dowodów na przyczynowość. W rzeczywistości, ustalenie właściwego związku przyczynowo-skutkowego jest trudnym procesem naukowym, który wyjaśniliśmy w jednym z naszych poprzednich artykułów. Mimo to, sceptyczny czytelnik może uniknąć błędów zawsze zadając pytania, żądając dowodów i pamiętając, że należy kwestionować szybkie wnioski i pochopne założenia.