Zachodnia dieta, charakteryzująca się dużym spożyciem przetworzonej żywności – bogatej w cukry, sól i tłuszcz – oraz niewielkim spożyciem świeżych i włóknistych warzyw i owoców, wiąże się z licznymi problemami żołądkowo-jelitowymi [1]. Objawy takie jak wzdęcia, zaparcia lub biegunka mogą występować wraz z tymi zaburzeniami. Niestety, w wielu przypadkach nie da się przypisać tych objawów do konkretnej choroby (jak na przykład choroba zapalna jelit – IBD), która jest klasyfikowana jako zespół jelita drażliwego (IBS). Ze względu na brak skutecznego leczenia lub lekarstwa na IBS, jedną z niewielu rzeczy, które lekarze mogą zalecić pacjentom, jest znalezienie rozwiązania w diecie poprzez jej zmianę lub dodanie suplementów, takich jak probiotyki. W dzisiejszych czasach produkty „probiotyczne” można łatwo znaleźć, czy to w mleku, jogurcie, płatkach śniadaniowych, czy nawet dodane do ulubionej tabliczki czekolady. Popularność probiotyków wzrosła wykładniczo w ostatnich latach, ale co tak naprawdę wiemy o korzyściach zdrowotnych? Celem tego artykułu jest podsumowanie obecnego stanu wiedzy na temat probiotyków jelitowych oraz dostarczenie większej ilości informacji na temat tego, jak i kiedy je stosować. 

W jelitach człowieka znajduje się więcej bakterii niż komórek [2]. W idealnym świecie te biliony mikroorganizmów żyją w harmonii w naszym przewodzie pokarmowym i zapewniają nam szeroką gamę korzyści zdrowotnych. Posiadanie większej liczby „dobrych” bakterii w jelitach może hamować rozwój „złych” mikroorganizmów, poprawiając czas przejścia pokarmu lub obniżając pH jelit [3]. Niestety, harmonia naszego mikrobiomu jelitowego w wielu przypadkach jest daleka od doskonałości. Ostatnie badania wyjaśniły, że wiele zaburzeń żołądkowo-jelitowych charakteryzuje się dysbiozą (dysbioza) mikroflory jelitowej. Oznacza to, że skład i aktywność niektórych gatunków bakterii przeważa nad innymi – być może bardziej korzystnymi – gatunkami.

Obecnie powszechnie wiadomo, że skład mikroflory może się zmienić pod wpływem zmian w diecie. Bakterie jelitowe dostosowują swój metabolizm do podaży składników odżywczych. Z jednej strony wykazano, że nadmiar cukru, tłuszczu i czerwonego mięsa jest szkodliwy dla naszego mikrobiomu jelitowego. Badania nad tego typu dietą wykazały, że bakterie wytwarzające toksyny stają się liczniejsze [4, 5], co wiąże tę dietę z przewlekłym stanem zapalnym [6, 7]. Z drugiej strony, zwiększone spożycie błonnika wiąże się z pozytywnym wpływem na pracę jelit [8, 9]. Włókna te służą jako źródło pożywienia dla mikroorganizmów jelitowych i są wykorzystywane do tworzenia korzystnych substancji [10]. Na przykład, świeże owoce i warzywa zawierają błonnik pokarmowy, taki jak inulina i pektyna. Włókna te nie mogą zostać wchłonięte w jelicie cienkim, lecz docierają w stanie nienaruszonym do jelita grubego (domu większości bakterii jelitowych), gdzie stanowią pokarm dla mikrobiomu. Nasze bakterie jelitowe mogą przekształcać te włókna, na przykład, w krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, bioaktywny metabolit, który, jak wykazano, ma działanie przeciwzapalne, przeciwnowotworowe i przeciwdrobnoustrojowe [11]. Włókna te określane są jako prebiotyki i różnią się od probiotyków. W dużym skrócie, prebiotyki są pożywieniem dla naszego już zasiedlonego mikrobiomu, natomiast probiotyki to żywe mikroorganizmy, które podane w odpowiednich ilościach przynoszą korzyść zdrowotną gospodarzowi [12]. Te mikroorganizmy występują naturalnie w sfermentowanej żywności, takiej jak jogurt, gdzie fermentują laktozę do kwasu mlekowego. Kefir to kolejny fermentowany produkt dietetyczny, który oprócz większej ilości szczepów bakterii probiotycznych zawiera także drożdże. W badaniu in vitro dwa gatunki drożdży, Kluyveromyces lactis i Saccharomyces unisporu, wyizolowane z ziaren kefiru, skutecznie hamowały rozwój Salmonelli [13].

Dodatkowo, należy wspomnieć, że istnieje wiele różnych podzbiorów gatunków bakterii (tj. szczepów bakteryjnych). Mają one mechanizmy specyficzne dla gatunku lub szczepu, które różnią się nieco od siebie. Suplementy probiotyczne są dostępne w różnych postaciach, takich jak kapsułki, proszki, płyny i inne, obejmujące szeroki zakres szczepów i dawek. Suplementy te często składają się z mieszanki żywych mikroorganizmów, a nie pojedynczych szczepów. Skuteczność wielu dostępnych na rynku produktów „probiotycznych” jest nieprzebadana naukowo. Utrudnia to osobom bez doświadczenia w badaniach probiotycznych rozpoznanie, które produkty mają skuteczność potwierdzoną naukowo. Co więcej, probiotyki nie są jeszcze regulowane przez Amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków (FDA) [14], co oznacza, że firmy nie muszą udowadniać przed sprzedażą, że ich suplementy działają.

Wielu badaczy podkreśla znaczenie zdrowego mikrobiomu jelitowego. Amerykański Narodowy Instytut Zdrowia (NIH) w roku 2020 przeznaczył 7,5% (3,1 miliarda dolarów) swojego rocznego budżetu na badania dotyczące przewodu pokarmowego [14]. W 2018 roku, w samych Stanach Zjednoczonych na choroby przewodu pokarmowego cierpiało 40 milionów ludzi, co spowodowało wydatki na opiekę zdrowotną o łącznej wartości 119,6 miliardów dolarów [15]. Co ciekawe, odnotowano uderzający wzrost zaburzeń żołądkowo-jelitowych w związku z pandemią Covid-19. Podczas gdy niektóre badania wykazują bezpośrednią korelację między zakażeniem COVID-19 a zdrowiem jelit [16], inni badacze twierdzą, że przyczyną tego wzrostu są okresy kwarantanny i stresu [17, 18]. Badania nad probiotykami rozwinęły się znacząco w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci ze względu na wzrost liczby zaburzeń żołądkowo-jelitowych i lepsze zrozumienie znaczenia, jakie bakterie jelitowe odgrywają w naszym zdrowiu.

Znacząca część naszej wiedzy na temat mechanizmów probiotyków wynika z badań przeprowadzonych na zwierzętach (in vivo) lub sztucznych układach doświadczalnych (modele in vitro i ex vivo) [19]. Wiele sukcesów w badaniach opiera się zatem na działaniu probiotyków u gryzoni lub na komórkach na szalce Petriego. Podobnie jak w przypadku każdego badania wykorzystującego modele zwierzęce, wyniki mogą nie przekładać się w pełni na ludzi. Należy również pamiętać, że korzyści płynące ze stosowania probiotyków mogą się zmniejszyć po zaprzestaniu ich spożycia. W przypadku osób cierpiących na wrodzoną dysbiozę (dysbioza) mikrobiomu, pozytywne skutki mogą też być jedynie przejściowe [20]. Ponadto, nie ustalono jeszcze standaryzowanej metody badania probiotyków, co utrudnia porównywanie wyników różnych badań [21, 22].

Niemniej jednak, istnieje wiele badań w tej dziedzinie, które wykazały pozytywne działanie probiotyków. Obszerna meta-analiza zbiorczych badań doprowadziła naukowców do wniosku, że probiotyki są w większości bezpieczne w użyciu i mogą być korzystne w przypadku niektórych schorzeń, takich jak biegunka po-antybiotykowa, zespół jelita drażliwego i infekcje jelit wywołane bakteriami [23]. Dostępne dowody dotyczące np. choroby Leśniowskiego-Crohna czy biegunki podróżnych nie potwierdzają jednak ich skuteczności [23, 24]. Korzystne skutki są również wątpliwe w przypadku zdrowych osób, które mają już zharmonizowaną mikroflorę jelitową i nie potrzebowałyby dodatkowego wsparcia oferowanego przez probiotyki.

Ponieważ mikroflora jelitowa człowieka jest złożona i wysoce zindywidualizowana, to, co sprawdza się u jednej osoby, może nie działać u innej. Dlatego należy pamiętać, że probiotyki nie są panaceum na wszystkie problemy zdrowotne. Dodatkowo, mogą wystąpić potencjalne niekorzystne konsekwencje przyjmowania zbyt wielu lub też niewłaściwych probiotyków, na przykład infekcje, wytwarzanie szkodliwych związków przez mikroorganizmy i transfer genów oporności na antybiotyki z mikroorganizmów probiotycznych na inne drobnoustroje w jelitach [25]. Dlatego też stosowanie probiotyków powinno być oparte na indywidualnych potrzebach i pod okiem specjalisty.